Master Planin Getirdigi Somut Öneriler
Master Plan özellestirme programi ve KITlerin yeniden yapilasmasi ile ilgili bazi somut öneriler içermektedir. Bu önerilerden bir kismi zamanin hükümeti tarafindan benimsenmis ve öneriler dogrultusunda bazi uygulamalar yapilmistir. Hepimizin bildigi gibi özellestirme programi için Master Planda gösterilen zamanlamaya uyulamamis, programda önemli bir gecikmeler olmustur. Master Planin öneriler bölümünü dikkatle incelemekte yarar vardir. Öneriler asagida madde madde verilmistir.
1. 233 sayili kararname hükümlerine uygun olarak KITlerin yönetimi ve denetimi çok basli bir idari mekanizma ortaya çikarmistir. Bu kararnamede yapilacak degisikliklerle KITlerin özel sektör kuruluslari gibi Bati yönetim tipine uygun bir biçimde yönetilmeleri saglanmalidir.
2. KITler anonim sirket statüsüne kavusturulmali, yönetim ve denetimi Türk Ticaret Kanunu hükümlerine uygun bir biçimde yapilmalidir.
3- KIT genel müdürü yönetim kurulu tarafindan atanmali ve sadece yönetim kuruluna sorumlu olmalidir.
4- Her KIT'te uluslararasi kurallara uygun mali denetim yapilmali ve bulgular yönetim kurulu ile genel kurula sunulmalidir. Denetim metotlarinda uygulanacak bazi degisikliklerle Basbakanlik Yüksek Denetleme Kurulu tarafindan yapilabilecegi gibi özel denetim firmalari tarafindan da yapilabilmelidir.
5- KITlerin bütçe ve yatirim programlari yönetim ve genel kurullarca onaylanmali, bu onayda DPT, Yüksek Planlama Konseyi ve Hazine söz sahibi olmamalidir.
6- KITlerde islerin çogunlugu personel rejimine tabi devlet memurlari tarafindan yürütülmektedir. Halbuki ticari isletmelerde çalisanlarin terfileri, maas ve primleri yeteneklerine,ise uygunluklarina ve isletmenin basarisina orantili bir sekilde tespit edilmelidir. Bu nedenle KIT çalisanlarinin memur statüsünden çikarilmalari lazimdir. Hükümet "Anlasmali Personel" kararnamesi ile bu yolda önemli bir adim atmistir.
7- Ticari islemlerle ugrasan KITler, bu KITlerin randimanlarini, kârliliklarini denetleyecek, ve özellestirme islemlerinin rahatlikla yapilmasini saglamak amaciyla alinacak tedbirleri belirleyecek bir teskilata baglanmalidir. Bakanliklarin kendilerine bagli KITler üzerindeki yetkileri sinirlandirilmali ve bakanliklar ancak sektörel bazda karar alabilmelidir.
8- 233 sayili kararnameye göre KITlere bagli ortakliklar da KITlerle ayni statüye tabidirler. Bagli ortakliklarin statülerini degistirerek hakiki birer anonim sirket hüviyetine kavusmalari saglanmalidir.
9- KITlerin azinlik hisselerinin satisi yoluyla yönetimlerinin özellestirilmesinin saglanmasi için 233 sayili kararname degistirilmelidir.
10- KITlerin fiyat politikalarina, piyasa sartlari disinda hiçbir müdahale olmamalidir.
11- KITlerin aldiklari kredilere verilen devlet garantileri kredi veren kuruluslarla yeni bastan müzakere edilmelidir.
12- KITlerin kiralanarak veya yönetim kontratlari araciligiyla özellestirilmelerini temin etmek amaciyla 233 sayili kararnamede degisiklikler yapilmalidir.
13- KITlerdeki kadro siskinliklerini normal seviyelere indirmek için isçilere erken emeklilik hakki taninmalidir.
14- Sadece sosyal amaçlarla kurulmus tesisler finansal olarak ana KIT'ten ayrilmali ve devlet tarafindan finanse edilmelidir.
15- Bazi ürünlerini, tüketicileri desteklemek amaci ile düsük fiyatla satma yerine bu ürünlerin kullanicilari kullandiklari ürün oraninda desteklenmeli, KIT, ürününü normal piyasa fiyatlariyla pazarlamalidir.
16- Sosyal amaçli tesislerin çalistirilmasi, finanse edilmesi ve bazi tüketicilere destek saglanmasi yeni kurulacak bir bölgesel kalkinma teskilati araciligi ile yapilmalidir.
17- Öncelikle özellestirilecek KITlerde, uluslararasi denetim firmalarina mali denetim yaptirilmalidir.
18- Daha anlasilabilir ve KITlerin hakiki mali durumlarini gösterebilecek bir muhasebe sistemi olusturulmali ve KITlerin muhasebe elemanlari bu sisteme göre egitilmelidir.
19- Basbakanlik Yüksek Denetleme Kurulu raporlarinin en geç alti ayda hazirlanmasi temin edilmelidir.
20- Bilançolara anlasilmalarini kolaylastiracak dip notlar ilave edilmelidir.
21- Her KIT nakit akim tablolarini yayinlamalidir.
22- Kullanilan muhasebe sistemi enflasyon etkisini dikkate alacak biçimde degistirilmelidir.
23- Para piyasasinin gelistirilmesi için Merkez Bankasi açik pazar prensiplerini uygulamalidir.
24- Devlet tahvilleri alim satimini yapan bankerler gelistirilmelidir.
25- Bankalararasi para piyasasi gelistirilmelidir.
26- Çesitli yeni finansal kagitlarin piyasasi tesvik edilmelidir.
27- Menkul Kiymetler Borsasinin gelismesini saglayacak biçimde Sermaye Piyasasi Kanunu gözden geçirilmelidir.
28- Sermaye Piyasasi Kurumunun rolü Menkul Kiymetler Borsasini destekleyecek biçimde degistirilmelidir.
29- Istanbul Menkul Kiymetler Borsalsinda uygulanan prosedürler gelistirilmelidir.
30- Sirketler hakkinda bol ve dogru bilgilerin kamu oyuna açiklanmasi saglanmalidir.
31- Özellestirme KITlerin uygun yatirimlarina mani olmamalidir.
32- Tekellesmeye mani olacak tedbirler alinmalidir. Tekellerle mücadelenin en uygun yolu rekabeti arttirmaktir. Özellestirmeden önce veya belirli bir süre sonra ayni sahada yatirimlar tesvik edilebilir.
33- Dis ülkelerden sermaye, modern teknoloji ve yönetim metodlari gelmesi tesvik edilmelidir.
34- Özellestirilecek KITlerin hisse senedi fiyatlarini uygun bir biçimde tespit ederek halkin hisse senedine olan ilgisi artirilmalidir.
35- Özellestirme uzun yillara yayilacagindan KIT reformlari hizla devam etmelidir.
36- Özellestirmeden tam yetkili tek bir kurulus sorumlu tutulmalidir. Bu grup özellestirme, hukuki ve mali sorunlar, KITlerin reform ve yeniden yapilasmasinin sorumlulugunu tasimalidir.
37- Özellestirmede yardimci olacak danismanlarla anlasmalar yapilmalidir.
Bu genel önerilerden baska bazi KITlerin özellestirilmelerini kolaylastiracak öneriler de getirilmistir. KITlerle ilgili önerilerden daha önce bahsedildigi için burada tekrarlamayacagim.
Yukaridaki önerilerin incelenmesinden de anlasilacagi gibi Master Plan, KITleri mümkün oldugunca özel bir sirket haline getirecek ve hükümetin müdahalelerinden uzak tutacak bir yapi önermistir. Buna ilave olarak Türk Menkul Kiymetler pazarinin da önemine dikkat çekilmis ve menkul kiymetlerin bir ulusun ekonomik hayatinda oynayabilecegi önemli rolün alti çizilmistir. Hakikatte gelismis ülkelerdeki özellestirme programlarinin büyük ölçüde menkul kiymetler borsalari araciligi ile gerçeklestigini görmekteyiz.
Aradan yillar geçtikten sonra Master Planda belirtilen somut önerilerden hangilerinin benimsendigine bakmakta yarar var. Belki de özellestirmenin tatbikinde karsilasilan zorluklar somut önerilerin tatbik edilmemesinden kaynaklanmaktadir.
Somut önerileri bundan evvelki bölümde verilen siraya göre incelersek KITlerin ileri ülkelerde tatbik edilen yönetim usullerine uygun bir yönetim biçimine geçemediklerini görürüz. KITlerden özellestirilecek olanlardan bazilari anonim sirket statüsüne kavusturulmuslardir. Hatta özellestirmeyi kolaylastirmak amaciyla bazi KITler (örnegin Sümerbank) holding haline dönüstürülmüstür. Ancak özellestirme programinda olmayan KITlerin statülerinde bir degisiklik olmamistir. Anonim Sirket haline dönüstürülmekte KITlere normal bir sirket gibi yönetilmelerini ve denetilmelerini saglamaya yetmemistir. KIT genel müdürlerinin atanmalarinda ve yönetim kurullarinin seçilmelerinde PETKIM ve Sümerbank'ta bir takim yenilikler getirilmistir. Alisilagelmis KIT yönetim kurulu üyeleri yerine her iki KIT'in yönetim kurullarina bazi tecrübeli sanayiciler ve is adamlari atanmissa da aradan bir süre geçtikten sonra bu tip yönetim kurulu üyelerinin yine bürokratlarla veya petrokimya sanayiyle uzaktan yakindan ilgisi olmayan kisilerle degistirildigini görmekteyiz. Bazi KITlerin basina getirilen özel sektör kökenli genel müdürlerin o KITlerde bazi degisiklikler yapmak istediklerine sahit olduk. Bütün bunlar KITlerin özelliklerini degistirmeye yetmemistir.
Mali denetim konularinda hiçbir yenilik getirilememistir. Özel denetim firmalari ancak özellestirilecek KITlerin özellestirme öncesinde denetimlerini yapmaktadirlar.
KITlerin yatirim programlarinda DPT halen söz sahibidir. Devlet Yatirim Bankasi Exim Bank haline dönüstürüldügünden beri KITler yatirimlari için gerekli mali kaynaklari normal bankacilik sisteminden temine çalismaktadir.
Hazine kendi basina KITleri yatirimlari için finanse etmemekle beraber yine görev zararlarini karsilamaya devam etmektedir. Anlasmali personel statüsü tam uygulanmakla beraber bu alanda da istenilen amaca ulasilamamis, tesvik edici bir ücret sistemi yerine çalisanlarin is güvenligini zedeleyici, alinan zamlari tekrar devlet ve hükümetin kontroluna alan bir sistem yaratilmis ve bu sistem hem isverene hem çalisana önemli sorun kaynagi olmustur.
Özellestirilecek KITlerin Toplu Konut ve Kamu Ortakligi Idaresi Baskanligina baglanma durumlari Master Planda sunulan somut öneriye uygundur. Ilerde de deginilecegi gibi bugüne kadar yapilan ve hepimize belki de yetersiz görülen hizmetler bu kurulusun sayesinde gerçeklesmistir. Bagli ortakliklarin statülerinde bazi degisiklikler yapilmissa da bu degisiklikler önemli gelismelere sebebiyet verememistir. Azinlik hisselerinin satisi ile KIT özellestirmesine imkan verecek kanuni düzenlemeler yapilmamistir. Ilgili bakanliklarca KITlerin fiyatlandirma sistemlerine yine müdahaleler yapilmaktadir. KITlerde kadro siskinlikleri tedricen azaltilmaya çalisilmistir. Ancak kadro siskinligi nedeniyle verilmeyen yeni kadrolar isten ayrilan kalifiye isçilerin yerine yeni isçi alimina mani olmus, ayrica KITler ustalikla bazi hizmetlerini müteahhitlere yaptirarak eksilen kadrolarinin tesirlerini asgariye indirmislerdir.
Sosyal amaçli KITler ana KITlerin bünyelerinden ayrilmamistir, bu tesisleri yönlendirmek için teklif edilen bölgesel kalkinma teskilatlari kurulmamistir.
Muhasebe sistemleri master Planda uzun uzun tenkidi yapilan ve seffafliga imkan saglamadigi ileri sürülen ayni sistemlerdir. Yeni muhasebe sistemleri gelistirilmemistir. Bilançolar dipnotsuz yayinlanmakta ve enflasyonun etkileri dikkate alinmamaktadir.
Para piyasalari hakkinda getirilen önerilerden çogu tatbik edilmis veya Merkez Bankasi'nin önderliginde büyük gelismeler olmustur. Borsa ve SPK konularinda ise halen yapilacak isler ve alinmasi gereken tedbirler vardir. Artik sistemin aksayan yönleri herkes tarafindan bilindiginden bu eksiklerinde yakinda tamamlanacagi düsünülebilir. Tekellesme mevzuunda yapilan bazi çalismalar varsa da hükümet olayi serbest piyasa sartlarina uygun biçimde gerekirse terbiyevi ithalatla çözümlemeyi uygun görmektedir. Dumping konusunda bazi kisitlamalar getirilmektedir.
Master Plan özellestirme isinin tek bir yetkili organ tarafindan yürütülmesini öngörmesine ragmen TKKOIB'na tevdi edilmis baska görevler nedeniyle bu husus hemen gerçeklestirilememistir. Aradan yillar geçtikten sonra TKKOIB Toplu Konut ve Kamu Ortakligi Idareleri diye ikiye ayrilmis ve 1990 yilinin Mayis ayinda ana islevi sadece özellestirme olan bir kurulus yaratilabilmistir.
Kisaca Türk Hükümeti, Master Planda, özellestirmeyi kolaylastirmak amaciyla tavsiye edilen tedbirlerin ve düzenlemelerin ancak küçük bir bölümünü tatbik edebilmistir.
Uzun yillardan beri belirli biçimlerde idare edilmesine alisilmis olan KITlerde durumu düzeltici ani degisiklikler yapilmasini beklemek dogru olmaz. Bir KIT'in sadece genel müdür degisikligi ile özel sektör prensiplerine uygun çalisabilecegini zannetmek de baska bir yanlistir. KITlerde uzun vadeli çalismalarla zihniyet degistirilmesi lazimdir. Bu zihniyet degisikligini ise ancak nasil hareket edecegini iyi bilen, planli, programli hareket edebilen, uzun seneler ayni makami isgal etmesine firsat verilecek, inançli, politik ve belki de daha önemlisi bürokratik baskilara karsi en yüksek düzeyde korunabilen ve simarmayan kisiler basarabilir.
Özellestirme Kanunu Yürürlüge Giriyor
© Dundar Aytar, dundaraytar@yahoo.com